Ақ Орда - Қазақ хандығының негізі
XIII ғасырдың ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Ақ Орда құрамына (Жетісуды қоспағанда) Орал өзенінің шығыс жағындағы және Арал теңізі мен Сырдарияның солтүстік жағалауындағы Қазақстанның кең аумағы кірді. Ақ Ордада Ежен ордасының ұрпақтары билік жүргізді. Мұсылмандардың хронологиялық кестесінде Ақ Орда хандарының есімдері мынадай тәртіппен берілген: 1. Орда Ежен; 2. Сарак ; 3. Қоныш; 4. Баян; 5. Сасыбуга; 6. Ерзен; 7. Мүбарак; 8. Шымтай ; 9. Орыс хан ; 10. Қойыршақ ; 11. Барақ.
Елорда бастапқыда Шығыс Қазақстанда, Ертіс өзенінің жоғарғы ағысында, Алакөлге жақын орналасқан. Содан кейін Сырдария бойымен көшірілді. Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшаулануы XIV ғасырдың екінші ширегінде Ерзен мен Мүбарак Қожа кезінде болды. XIV ғасырдың 60-70 – ші жылдары билік еткен орыс ханы кезінде айтарлықтай нығайды. Сол кезеңде оған Ақ Орданың Әмір Темірге қарсы тәуелсіздігі үшін күрестің негізгі ауыртпалығы түсті. ХV ғасырдың аяғында ХV ғасырдың басында. ауыр сыртқы саяси жағдайлар мен ішкі толқулар негізінде Ақ Орда айтарлықтай әлсіреді. Жиырмасыншы жылдардың соңында Шығыс Дешті Қыпшақтың үлкен бөлігіндегі билік Шайбанидің ұрпағы Әбілхайырдың қолына өтті.
1428 жылы Ақ Орданың соңғы ханы Барақтың өлімінен кейін билікке 17 жасар Шайбанның ұрпағы Әбілқайыр хан тағайындалды, оның ұлы Жәнібек тағайындалмады.
Дешті Қыпшақ жерінің көшпелі қарапайым халыққа феодалдық қанаудың күшеюімен, соғыстар мен қақтығыстардың шиеленісуімен, хандар мен феодалдардың билік астынан қоныс аударуымен реакция жасады. XV ғасырдың 50-70-ші жылдары Әбілқайыр хандығынан Жетісудың Шу және Талас өзендерінің жазығына 200 мыңға жуық адам қоныс аударды. Осы кезде Жетісуды билеген Есенбұға Моғолстан ханы (1434-1462 жж.) қазақтар мұнда қоныс аударуға қарсылық білдірмеген. Себебі оның да өз ұпайы болды. Есенбұға қазақ тайпаларын ішкі және сыртқы саясатта, атап айтқанда, Әбілқайыр хандығына қарсы күресте және шығыстан ойраттардың күшейіп келе жатқан шапқыншылығында, сондай-ақ өз ішіндегі феодалдық алауыздықпен өзара тартысты тоқтату үшін пайдалануға ниеттенді. Қазақтардың Жетісуға қоныс аударуының басты себептерінің бірі Әбілхайырдың билігімен қанаудың күшеюі болса, тағы бір себебі олардың іс-әрекеттері мен Шыңғыс әулетінен шыққан Керей мен Жәнібек сұлтандарының қызметі қазақ халқының жаңа дербес мемлекетінің құрылуына, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз етуге ықпал еткендігі болды. Ақ Орда ханы Барақтан, оның туған ұлы мен немересінен басталатын тәуелсіз Қазақ мемлекеттілігі үшін күрестің жалғасуы, әрине, заңды құбылыс.
Алғашқы қазақ ханы Керей (1458-1473 жж.) болып жарияланды. Кейін Жәнібек Қазақ ханы болып сайланды (1473-1480 жж.).
Л.Ж. Досжанова, «Талдықорған қаласының білім бөлімінің» мемлекеттік мекемесінің «№2 орта мектеп» КММ тарих пәнінің оқытушысы.
